Chociaż nie mamy dokładnej wiedzy na ten temat, sądzić można, że sztuka przemawiania była związana z nami od momentu, kiedy zaczęliśmy posługiwać się mową jako narzędziem.

Zgadujemy, że zdolność do porozumiwania się była już używana przez naszych przodków blisko sto tysięcy lat temu.

Z czasem i rozwojem tych umiejętności okazało się, że istnieje związek pomiędzy dobrze wykształconą umiejętnością mowy oraz pozycją w społeczności.

Podobnie i dziś, przemawianie publiczne traktowane jest dziś jako jedna z kompetencji liderskich, dzięki której to Twoja idea może zostać przekazana innym ludziom.

Dziś przebicie się z własną ideą wymaga trochę pracy. Ale mamy też coś, czego ludzie żyjący wcześniej mieli sporo mniej.

Zaczęliśmy spisywać informacje o tym, jak przemawiać.

Klasycy

Pierwsze zapisy gruntownego podejścia do przemawiania publicznego, które zachowały się do dziś, pochodzą ze starożytnej Grecji.

Arystoteles, żyjący 384-322 p.n.e. w dziele Retoryka stworzył podwaliny pod dzisiejszą sztukę przemawiania w kontekście całej filozofii, którą reprezentował.

Wyłożone przez niego podstawy zostały potem rozwinięte między innymi przez Cycerona (106 p.n.e. - 43 p.n.e.) i Kwintyliana (36 - 96 n.e.).

Cycerona wyróżniamy za jego sukcesy polityczne i oratorskie, z których doświadczenie zebrał w dziełach O mówcy (De oratore) i Orator.
Kwintyliana wyróżniamy za jego dokonania pedagogiczne w zakresie nauczania Rzymian, spośród których interesującym źródłem dla mówców jest Kształcenie mówcy.
Warto nadmienić, że to tylko trzy osoby spośród mnóstwa filozofów i praktyków którzy zajmowali się tematem na przestrzeni setek lat.

Przestrzeń eksploracji

W jakim kontekście była osadzona retoryka?

Retoryka

Sztuka przemawiania dla osiągnięcia pewnego celu. Słowo to miało wiele definicji w przeszłości – od "wyszukanego, celowego przemawiania", przez "teorię przemawiania", potem zaczęły wyłaniać się z niej inne pojęcia.

Dialektyka

Sztuka dochodzenia do wspólnego stanowiska dwóch osób, które mają różne poglądy.

Opiera się na znajdywaniu punktów wspólnych, izolowaniu punktów spornych i rozpatrywaniu ich osobno, rozmawiając o konsekwencjach i ich prawdopodobieństwach.

Sprzeczność

W ramach tego dialogu należy regularnie analizować wypowiedzi drugiej strony, ponieważ może ona popełniać, celowo bądź nie, błędy w swoim wywodzie.

Dialog

W dialektyce często wykorzystuje się formę dialogu. Dialog ten może zostać nawet przeprowadzony przez jedną osobę ze sobą, kontrastując ze sobą rozmaite perspektywy, naświetlając punkty sporne, pokazując konsekwencje.

Erystyka

Mówić można też w sposób, który omija treść wypowiedzi lub który zupełnie błędny, nadal brzmi przekonująco dla osób słuchających.

Zajmuje się tym erystyka - sztuka prowadzenia sporów i operuje na sofizmatach, sposobach argumentacji, które zawierają celowe błędy, ale takie, które są trudne do wyłapania w trakcie wypowiedzi.

Etyka

Sama retoryka jest moralnie neutralna, ale może zostać wykorzystana tak samo w dobrym, jak i złym celu.

Już klasycy zdawali sobie z tego sprawę, dlatego też uważali, że dobry mówca powinien podążać za swoimi wartościami, nie powinien kłamać, czy ukrywać swojego celu przed swoimi odbiorcami.

Logika

W tym, dziś inaczej rozumianym pojęciu, próbowano odpowiedzieć na pytania o istotę myśli oraz o sposoby rozumowania (w tym, wysnuwania wniosków na podstawie innych informacji).

Mocno związane z logiką jest pojęcie sylogizmu .

Sylogizm

Wniosek wynikający z wielu przesłanek.

Klasyczna podstawa, która została rozwinięta później przez dalsze postępy w logice.

Sylogizm opiera się na dwóch (lub większej ilości) przesłanek, które zostały przedstawione wcześniej lub zostaną przedstawione dalej w trakcie argumentacji. Pozwala nam on wnioskować, że skoro przesłanki są prawdziwe (lub nie) to również zajść powinien wniosek wynikający z sylogizmu. Form sylogizmu, które są prawdziwe i używane do dziś mamy aż 24, ale warto zapamiętać kilka przykładów:

  1. Każdy człowiek jest śmiertelny. Każdy Polak to człowiek. Zatem każdy Polak jest śmiertelny.
  2. Żaden człowiek nie ma skrzydeł. Każdy Polak to człowiek. Zatem żaden Polak nie ma skrzydeł.

Przy ustalaniu sylogizmu wychodzimy od tego, co chcemy osiągnąć. Następnie posiadane przez nas przesłanki wypisujemy w postaci: X to Y; każde X to Y; żadne X to Y; niektóre X to Y; niektóre X to nie Y.

Przykład

Mamy przesłanki opisane poniżej. Chcemy stwierdzić, że oskarżony nie był na miejscu zbrodni w sobotnią noc

  1. Świadek: W niektóre dni w trakcie tygodnia, w którym wydarzyła się zbrodnia, stał z oskarżonym na straży
  2. Świadek: W jeden z tych dni świecił jasno księżyc
  3. Poza sobotą wszystkie dni były zachmurzone od poniedziałku.
  4. Zbrodnia zaszła w sobotnią noc.
  5. Świadek miał możliwość bycia na straży z oskarżonym od poniedziałku do niedzieli. Wcześniej i później był przydzielony do innych.
  6. Poza tym posterunkiem, świadek więcej nie stał na straży z oskarżonym.

Z tych przesłanek można zbudować następujące sylogizmy:

  1. Skoro świadek twierdzi, że był na straży od poniedziałku do niedzieli i że nigdy wcześniej i nigdy potem nie stał na straży z oskarżonym, to jedynie w ciągu tych siedmiu dni mógł stać na straży z oskarżonym.
  2. Skoro świadek twierdzi, że stał na straży w księżycową noc z oskarżonym, a jedyna księżycowa noc w trakcie tych siedmiu dni była nocą sobotnią, oskarżony stał w sobotnią noc ze świadkiem na straży.
  3. Zbrodnia zaszła w sobotnią noc, w dzień w którym oskarżony ma alibi w postaci świadka. Zatem oskarżony nie był na miejscu zbrodni w sobotnią noc.
od 30s

Mimo że sama logika jest ściśle związana z dowodzeniem w matematyce, to dziś nadal dyskutuje się nad jakością argumentów w dziedzinie zwanej teorią argumentacji, która jest kontynuacją klasycznej logiki.

Wiemy też dużo więcej o tym, jakie błędy można popełnić w argumentacji, tym zajmuje się dziedzina błędów poznawczych (cognitive bias), wraz z błędami logicznymi, wynikającymi z nieprawidłowego stosowania logiki.

Cel i przekaz wystąpienia

Konstruowanie wystąpienia należy zacząć od odpowiedzi na dwa ważne pytania.

Jaki jest cel wystąpienia?

Co mówca chce osiągnąć? Nakłonić, pochwalić, zganić, osądzić, zaproponować?
Wobec czego się wypowiada? Czy jest to coś znanego? Nieznanego? Publicznie chwalonego? Tępionego?
Kogo chce nakłonić? Jacy to ludzie? Czy stanowią część, czy całość publiki? Czy mają wspólne cechy? Czy znają się na przedmiocie mowy?

Jaki jest przekaz wystąpienia?

Co odbiorca powinien zapamiętać? Czy opuści salę bogatszy o coś?
Jakie emocje wobec przedmiotu mowy powinien mieć odbiorca?
Jakie emocje wobec mówcy powinien mieć odbiorca?
Odpowiedzi na te pytania warto spisać.

Trzy elementy

Klasycy wierzyli w pewne łączące się ze sobą trójki, tzw. triady retoryczne.
nauczać wzruszać zabawiać
logos ethos pathos
rozum wola emocje
przyszłość przeszłość teraźniejszość
deliberacja osądzanie ocenianie

Mowy uzasadniające

Te mowy służą uczeniu, ale i podejmowaniu decyzji. Ta forma była związana z przyszłością i przez to związana z polityką, odpowiadając na pytania: które z dostępnych rozwiązań jest najlepsze?

Mowy osądzające

Te mowy służą zinterpretowaniu przeszłości. Predstawiają fakty tak, aby nakłonić do wniosków wynikających z interpretacji jednej ze stron. To forma skojarzona z rozprawami sądowymi.

Mowy oceniające

To mowy pochwalne i mowy naganne, mowy służące zabawie, humorystyczne, ale również mogą potępić czyjeś działania. Po nich odbiorcy czują pełnię, satysfakcje, wewnętrzną zgodę. Odnoszą się do tego co otacza nas dzisiaj.
Najlepsi mówcy łączą elementy ze wszystkich trójek tak, aby ich wystąpienia były dynamiczne, nie tylko perswazywne, ale też pełne logiki i piękna.

Emocje

Posiłkuj się następującymi nazwami, jeśli szukasz odpowiedniej emocji dla części swojego wystąpienia.
Miłość Wzgarda Podziw
Nadzieja Wstyd Pragnienie
Pragnienie Nienawiść Radość
Żal Nadzieja Współzawodnictwo
Odwaga Współczucie Wstyd

Mówić do ludzi

Dobre przygotowanie Twojej mowy wiąże się z tym, żeby wiedzieć więcej, niż chcesz powiedzieć i mieć poczucie pewności, że rozumiesz o czym mówisz. Do tego dążysz.
Podczas wystąpienia to da Ci przestrzeń na obserwowanie Twoich odbiorców. To nie tylko kontakt wzrokowy, to także szansa, abyś przyjrzał im się i poświęcił każdej z osób odrobinę swojej uwagi.
W końcu nie rozmawiasz z audytorium. Rozmawiasz z każdą z osób, która znajduje się w Twoim audytorium, osobno, jako że każda z nich ma swoje doświadczenia i swoje przekonania.

Czego szukać

To pozwoli Ci zaadresować Twojego odbiorcę. Na podorędziu masz pauzę, która chwyta uwagę, peryfrazę, która powtórzy coś innymi słowami, różnorodność swojego głosu.
A może wyczujesz, że któryś z Twoich argumentów jest nietrafny? Wtedy masz szansę zareagować na to. Może Twój odbiorca nie wie jednej z informacji istotnych dla zrozumienia Twojego argumentu?
Do pewnego stopnia treścią swojego wystąpienia możesz manipulować, do czego przyda się Twoja uwaga skoncentrowana na każdym z Twoich odbiorców – a nie tylko na środku Twojej głowy.

Skuteczna ewaluacja

Kiedy ewaluujesz siebie, lub kogoś innego, pamiętaj o jednej regule, dwóch rodzajach komentarzy, trzech krokach metody kanapki i czterech punktach metody FUKO.

Jedna reguła

Nie ma rzeczy złych. Są tylko takie, które można poprawić.

Dwa rodzaje komentarzy

Trzy kroki metody kanapki

Cztery punkty metody FUKO

Fakty

Powiedz, możliwie najprostszymi słowami, co się zdarzyło.

Ustosunkowanie się

Czas na Twoją subiektywną opinię. Co czujesz? Czemu akurat ten fakt jest dla Ciebie ważny?

Konsekwencje

Jeśli fakty, które zaszły będą się powtarzać, to jakie to będzie miało następstwa w przyszłości, w Twojej opinii?

Oczekiwania

Jakiej zmiany oczekujesz w idealnym przypadku?

Mowa klasyczna

O tym schemacie mowy pisał już Arystoteles blisko 2400 lat temu, możemy go zatem nazwać schematem uniwersalnym i bazowym. Przygotowany jest do nakłaniania innych do naszych racji – ale równie dobrze zastosować go można w innych sytuacjach.

Wstęp

Przyciągnij uwagę. Otwórz przestrzeń do argumentów, które przedstawisz w dalszych częściach. Nadaj ton i styl swojej wypowiedzi.

Wstęp, klasycznie nazwany exordium na celu ma otwarcie mowy. W trakie tego otwarcia, mówca ustanawia następujące elementy:

  1. Temat, a także uzasadnienie, dlaczego ten temat jest aktualny i znaczący dla odbiorców
  2. Czas (i związany z tym rodzaj) wypowiedzi - czy osądzamy o zdarzeniach przeszłych, dyskutujemy nad możliwymi rozwiązaniami w przyszłości, chwalimy lub ganimy rzeczy które dzieją się w teraźniejszości?
  3. Styl wypowiedzi i oczekiwania odbiorców
  4. Swój własny autorytet w odniesieniu do przedmiotu mowy

Z tego, jaki temat został wybrany, wynika wiele dalszych decyzji dotyczących stylu:

  1. Jakie style retoryczne zostaną użyte i kiedy:
    • niski (codzienny), dobry dla przekazywania informacji i uczenia;
    • wysoki (wzniosły) z duża ilością emocji, figur retorycznych, dobry do nakłaniania do podjęcia właściwej decyzji
    • średni (umiarkowany), który balansuje pomiędzy codziennością stylu niskiego i pasją stylu wysokiego, taktowny, służący wywołaniu poczucia ukontentowania, satysfakcji w mowach okolicznościowych.
  2. Jakich wartości lub osób bronimy? Czy stajemy po popularnej stronie i większość publiki jest nam przychylna? A może stajemy po stronie, w której musimy wywalczyć sobie przychylność publiki? A może publika w ogóle nie zna się na sprawie?
  3. Czy otwarcie powinno być wypowiedziane wprost, czy w zaowalowany sposób? Czy lepiej jest zacząć bez odsłonięcia wszystkich kart, żeby najpierw zdobyć przychylność odbiorców, a dopiero potem odkryć przed nimi przedmiot mowy?
  4. Jak mówca powinien nadać ton swojej wypowiedzi? Poważny, lekki, wdzięczny, oskarżający?

Uciekać należy od wstępów zbyt długich, zbyt generalnych (którymi mówca mógłby otworzyć kilkanaście różnych mów), a także i zbyt skomplikowanych bądź przeładowanych figurami retorycznymi, gdyż te odciągają odbiorców od argumentów.

od 45s

Narracja

Wyłożenie faktów, silnych przesłanek, informacji, które zdarzyły się, w przekonujący sposób, stanowiące fundament i kontekst do zbudowania argumentacji.

W klasycznej argumentacji istnieje widoczny podział na przedstawienie wszystkich elementów potrzebnych do poprowadzenia argumentacji oraz budowanie samych argumentów. Narracja w mowie może nawet być jedynie prostym wytłumaczeniem pojęć i zdarzeń, do których odnosić się będą argumenty.

Dziś podobny podział zachodzi przy postępowaniu sądowym, gdzie występuje rozdzielenie na wynajdywanie dowodów, które są znane obu stronom sprawy, aby te mogły się przygotować do rozprawy, a dowody nieujawnione odpowiednio wcześnie i wyjawiane podczas rozprawy bywają odrzucone. W klasycznej argumentacji, podobna rzecz również zachodzi.

Odbiorcy ufają, że wszelkie ważne elementy zostaną przedstawione w narracji. Takie przedstawienie stanu rzeczy buduje autorytet i poczucie rzeczowości, a także bezstronności mówcy, nawet jeśli stoi on po jednej ze stron podejmowanego tematu.

Chociaż celem retoryki nie zawsze jest znajdowanie stanu rzeczy jak najbardziej odpowiadającemu prawdzie, nierozsądnym jest pomijanie niewygodnych informacji, bo spośród wielu odbiorców wystarczy, że jeden tylko poda nowe, nieznane informacje, które mogą przedstawić całą argumentację w niekorzystnym dla mówcy świetle.

Rzymscy retorzy proponują jednak, żeby podczas narracji używać amplifikacji, żeby wzmocnić fakty które wspomagają tezę mówcy i obniżają znaczenie tych, które przeczą tezie. Amplifikacji można dokonać, zgodnie z ich naukami, na cztery sposoby: dzięki zestawieniu ze sobą pojęć za zasadzie porównania ich ze sobą lub z innymi powszechnie znanymi, a odpowiednio kojarzącymi się faktami; stopniowania faktów, jeśli te przytaczane są z tym samym celem; obszerniejszemu mówieniu o faktach użytecznych dla mówcy; a także poprzez takie opisanie okoliczności faktu jako ważnych, że przez sugestię sam fakt również staje się ważny.

Aplifikacje możesz dodać jako osobne punkty do struktury, aby o nich nie zapomnieć.

od 120s

Podział

Wskaż swoim odbiorcom, jak zamierzasz ich przekonać i jakie argumenty poruszysz.

Ten punkt jest opcjonalny – nawet niektórzy znawcy tematu wypisują 5, zamiast 6 elementów klasycznej argumentacji, z pominięciem partitio. Uznaliśmy, że ta decyzja należy do Ciebie.

Po wyłożeniu stanu bieżącego, warto wrócić do tezy i wzmocnić ją przedstawiając najważniejsze argumenty. Posłuży to zapewnieniu bezpieczeństwa, dzięki któremu odbiorca będzie miał wrażenie, że po pierwsze wie, jak chcemy go przekonać i czuje pewność mówcy, po drugie, że nie zgubi się w naszej argumenacji, skoro jest wykładana już na samym początku.

Jeśli uzyskanie tego efektu wydaje Ci się trudne, albo chcesz zachować element niespodzianki (rozważ – dlaczego?), punkt ten możesz usunąć ze swojej struktury.

Przy komponowaniu mowy i ćwiczeniu, wymienienie wszystkich argumentów naraz pozwoli Ci sprawdzić, czy argumenty są w istocie jednym argumentem, tylko powtórzonym innymi słowami. Nie chcesz tego. Pomyśl również, czy nie pomijasz jakiejś ważnej perspektywy której brak ktoś Ci będzie w stanie zarzucić.

Argumenty układa się w kolejności 1) tych, które potwierdzają Twoją sprawę, 2) tych które obalają typowe kontrargumenty przeciwników.

od 20s

Argumentacja

Czas na omówienie argumentów wspierających Twoją sprawę, wykazanie płynących z nich wniosków i inne zabiegi, które przekonają Twoich odbiorców.

Kiedy w przemówieniu publicznym stawiana jest jakaś teza, to musi zostać ona poparta argumentami. W tej części omawiamy przygotowane argumenty, które popierają naszą tezę.

Argumenty mogą odwoływać się do różnych sfer - już Arystoteles wymieniał odwołanie do pathos (w uproszczeniu: emocji), ethos (w uproszczeniu: wiarygodności i autorytetu prezentującego) i logos (danych, logiki - lub sztuczek imitujących logikę).

Warte powtórzenia jest to, że argumenty nie muszą być logiczne w sensie formalnym. Dobrym wyróżnikiem jest reguła ARG (opisana przez Trudy Govier), która mówi, że argument powinien opierać się na przesłankach, które:

  1. są akceptowalne (czyli opierają się na wcześniej uzasadnionych argumentach, toposach – wiedzy wspólnej i ogólnej lub w inny sposób są trudne do zaprzeczenia)
  2. odnoszą się do przesłanki którą chcemy dowieść argumentem (kontrprzykład: Polska nie wymaga wprowadzenia waluty euro; Chiny jej nie mają, a wzrastają gospodarczo – tu sytuacja Chin nie jest w żaden sposób związana z debatą na temat waluty w Polsce)
  3. wspólnie dają wystarczającą podstawę do przekonania odbiorcy o prawdziwości argumentu (kontrprzykład: wszystkie osoby, które znam zarabiają mniej niż średnia krajowa, no to kto zarabia tyle?)

Z tego wynika, że znajdą się mówcy, którzy pominą zgodność z prawdą przesłanek, jeśli są przekonani, że nie zostaną na tym przyłapani. Warto o tym pamiętać, szczególnie w trakcie debaty, gdzie druga strona może stosować rozmaite sztuczki. Jednakże w czasach, w których każde wystąpienie może zostać nagrane, oczywiście odradzamy takie pomysły.

W aplikacji znajduje się kilka rodzajów argumentów i elementów upiększających mowę. Dodaj je do struktury kiedy już je wynajdziesz analizując materiał.

od 120s

Refutacja

Wskazać też należy najbardziej popularne kontrargumenty dla Twojej sprawy i rozprawić się z nimi w skuteczny sposób.

Za argumentami wspierającymi Twoje wystąpienie, następuje obalenie typowych kontrargumentów, które mogą zostać zastosowane przeciwko Twojej sprawie.

Zasady są podobne jak przy argumentacji, z tym, że możesz wskazać kilka dróg podważenia Twoich argumentów i dla każdego z nich mieć gotową własną odpowiedź.

Twoje argumenty powinny koncentrować się na całkowitym podważeniu logiki stojącej za kontrargumentami skierowanymi w Twoim kierunku. Błędem jest przyznanie się, że są takie i takie opinie, a przynajmniej dopóki nie wskażesz że posiadanie odmiennej do Ciebie opinii wiąże się z kosztem, albo stratą.

Dla niektórych tematów, które wymagają od Ciebie postawienia się po stronie, która nie jest stroną popularną, a kontrargumenty są powszechnie znane, może to przeszkodzić odbiorcy w odbiorze Twojej argumentacji. W takiej sytuacji rozważ rozprawienie się z tymi kontrargumentami zanim rozpoczeniesz poprzedni punkt (Argumentację). Mniej ważne kontrargumenty zostaw na póżniej, w końcu nakłaniając kogoś do swojego stanowiska, nie chcesz takiej osobie mówić, że istnieje 10 argumentów przeciwko Twojemu stanowisku na początku. Ogranicz się tylko do tych kontrargumentów, które powodują, że odbiorcy w ogóle nie będą słuchać.

od 120s

Zakończenie

Zakończenie powinno być krótkim i efektownym wystąpieniem, w którym przypominasz i zwiększasz moc najważniejszych swoich argumentów i sprawiasz, że odbiorcy mają poczucie pełności, kompletności Twojej mowy.

Czas na zakończenie. Jest to część, w której trzeci raz już powtarzasz swoją tezę.

Jak można zakończyć? Na przykład:

  1. Konstrukcją klamrową, nawiązując do elementu z otwarcia lub wyłożonego wcześniej.
  2. Rysując obraz w głowach, opowiadając wizualnie, nowymi słowami to, co mowa osiągnęła.
  3. Nakłaniając do działania, odpowiadając na pytanie - co z tym można zrobić? (Można też nakłaniać do zaprzestania działania, a także do utrzymania stanu takiego, jakim jest).
  4. Krótką anegdotą, która parafrazuje wszystkie argumenty, znacząco je upraszczając i klaryfikując.

Każdy z tych elementów znajduje się w aplikacji. Dodaj je do struktury w miejscu tego elementu.

od 30s

Podsumowanie

Zobacz też inne nasze materiały.

Fundusze Europejskie Wiedza Edukacja Rozwój; Rzeczpospolita Polska; Instytut Nowych Technologii; Unia Europejska - Europejski Fundusz Społeczny

Aplikacja Mówca powstała w ramach projektu „Inkubacja innowacji społecznych w obszarze kształcenia ustawicznego osób dorosłych” realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020.

Użyj spacji lub klawiszy strzałek klawiatury, aby kontynuować.

Zobacz całą mapę